‘ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ’ ਦਾ ਗੌਰਵ

ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ
ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ

24 ਫਰਵਰੀ, ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਨਾਮੀਂ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਲੇਖਕ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਅਠਾਸੀਵਾਂ ਦਿਨ ਸੀ। ਬੀਤ ਗਈ ਸਦੀ ਦੇ ਵੀਹਵਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਕਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੀ। ਭਾਈਵਾਲੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਉਸ ਦਾ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਰੁਖ ਬੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਸੱਠਵਿਆਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਜਦ ਇਹ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦਾ ਸਿਖਰ ਛੂਹਣ ਵਾਲੀ ਪੁਸਤਕ ਛਪੀ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਰਣ ਖੇਤਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਨਵੀਨਤਾ ਨੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਹੁਣ ਹੁੰਦੜਹੇਲ ਬਣਨਾ ਲੋਚਦੀ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਣ, ਲੋਕਰਾਜੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਉਭਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਨਵੀਨਤਾ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਨਵੀਨਤਾ ਜੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਸਰਵਤਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਅਤੇ ਬੇਮੁਹਾਰਾ ਬਣਨ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਨੇ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਫਲਸਰੂਪ ਇਸ ਦੇ ਜੋ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿੰਨੇ ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲੇ ਹਨ।
ਇਸ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਭੁਲਾਵਾ ਪਾਲਣਾ ਉਚਿਤ ਹੈ, ਨਾ ਨਿਸਭ੍ਰਾਂਤ ਹੋਣਾ ਯੋਗ ਹੈ। ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਸਮਾਂ, ਰੀਤਾਂ, ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਤੀਆਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੱਚ ਨਾਲੋਂ ਵਾਸਤਾ ਟੁੱਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਚ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਦੁਵੱਲੀ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਦਲ ਚੁੱਕੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋ ਮੁੱਲ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦਾ ਇਹੋ ਢੰਗ ਹੈ।
ਇਸ ਖਾਤਰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਵਰਣਨ, ਬਿਰਤਾਂਤ, ਵਾਰਤਾਲਾਪ, ਉਦਾਹਰਣ ਅਤੇ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੀ ਹੈ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਤਾਂ ਕਰਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਭਾਵੁਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਵਾਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਠਕ ਜਗਤ ਲਈ ਰਸਮਾਂ, ਰੀਤਾਂ, ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਸੁਭਾਵਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਮੁਗਧ ਹੋ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਿਆ ਕਿ ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਤੀਲਿਆਂ ਦਾ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਆਲਣਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰੂਹ ਦਾ ਪੰਛੀ ਬੈਠਾ ਗੁਣ ਗੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚਕਾਰ ਅਭੇਦਤਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਈ ਅਨੁਭਵ ਹੋਈ। ਇਕ ਲਿਹਾਜ ਨਾਲ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਕਾਵਿਮਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਹੀ ਵਿਚਾਰਮਈ ਪ੍ਰਗਟਾ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਪੜਤ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਪਰ ਦੋਨਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਗੱਲ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਥਮ ਪੜਤ ਦੀ ਵੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਸੀਮਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਵਾਸਤਾ ਲਿਖਤ ਦੇ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲਿਖਤ ਦਾ ਭਾਵ ਜਗਤ ਵੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਨਕੀਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਤਨਕੀਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪਰਖ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਾਂਹ ਪੜਚੋਲ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨਿਰੋਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਖੋਜੀ ਵੀ ਸਨ ਜਿਸ ਦੇ ਨਿੱਗਰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵ ਜਗਤ ਵਿਚ ਉਲਥਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਬਿਰਤੀ ਨੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ?
ਸੰਖੇਪ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਥਾਂ ਪੁਰ ਥਾਂ ਪਏ ਹਨ। ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਮਾਨਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਕੰਸ ਨੇ ਨਵ-ਜੰਮੀ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਿਜਲੀ ਬਣ ਕੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਸਮਾਈ ਇਹ ਨਵ-ਜੰਮੀ ਬੱਚੀ ਮਾਮੇ-ਭਾਣਜੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦ ਬੱਦਲ ਗਰਜਦਾ ਹੈ, ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਮੇ ਭਾਣਜੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਲੇਵਾ ਖਤਰਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਪੰਨਾ 159), ਉਤਨੇ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੰਮਦੇ ਹਨ (ਪੰਨਾ 258)।
ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦਾ ਵਰਤ ਵੀ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਤਨਕੀਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਭਾਵਨਾਵਸ ਪਤਨੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਲਈ ਵਰਤ ਰੱਖਦੀ ਆਈ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਕਦਰ ਕਿਵੇਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦ ਹਉਮੈ ਦੀ ਮਾਰੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਤ੍ਰੀਮਤ, ਘਰ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਕਲੇਸ਼ ਪਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਟੁੱਟ ਕਦਰ ਹੈ। ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਇਹ ਕਦਰ ਕਿਵੇਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦ ਹਉਮੈ ਦੀ ਮਾਰੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਤ੍ਰੀਮਤ, ਘਰ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਕਲੇਸ਼ ਪਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਹਰ ਦਿਖਾਵੇ ਖਾਤਰ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤ ਦਾ ਢਕੌਂਦ ਰਚਦੀ ਹੈ (ਪੰਨਾ 259) ਅਪੂਰਵ-ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਇਹ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕ ਨਕਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਪਦ ਵਰਤੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਬੇਪਰਦਾ ਕਰਨ ’ਤੇ ਉਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਵਿਚੋਲੇ ਆਦਿ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਜੇ ਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰੋਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਨਾ ਪੱਖ ਵਿਚ ਕੋਈ ਧਾਰਨਾ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ-ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣਾ ਹੀ ਉਚਿੱਤ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਛੋਟਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰਸੰਕੋਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ ਸੀ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਤਨੀ ਤੇ ਪਤੀ ਦਾ ਪੂਰਨ ਸਤਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦਿਉਰ ਨਾਲ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਭਾਵੁਕ ਨਾਤਾ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕ੍ਰੀੜਾ ਦਾ ਭਾਵ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਆਪੱਤੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਕਾਮ ਵਿਚ ਤਿਲਕ ਜਾਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿੰਦਣੀਯ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਜੇਠ ਨਾਲ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਖੈਹਬਾਜ਼ੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਘੋਚ ਵਾਲੀ ਰੁਚੀ ਹੈ।
ਗੱਲ ਕੀ ਰਸਮਾਂ, ਰੀਤਾਂ, ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਤੀਆਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੇਲੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਨਵੀਨਤਾ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਰੌਚਿਕਤਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਆ ਸਮਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੇਚ ਦੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੀਨਤਾ ਹਾਸਿਲ ਹੈ, ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਸੰਤ ਸਿੰਖ ਸੇਖੋਂ ਅਨੁਸਾਰ- ਇਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨੇ ਇਸ ਸੂਝ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਵਿਚਰਣਾ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦੀ ਥਾਂ, ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਚੋਣ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਭੁਗਤਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਬੰਧੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਸ ਪੱਥ ’ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਦੀਰਘ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਤਨਕੀਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਇਹੋ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਰ ਵਾਰ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਗੌਰਵ ਨਿਹਿਤ ਹੈ।

Punjabi Tribune, February 27, 2011.

ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ

ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ: ਜਨਮ ਦਿਨ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼

ਡਾ: ਡੀ. ਬੀ. ਰਾਏ

ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਸਫਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ‘ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਡੂੰਘਾ ਅਨੁਭਵ, ਉੱਚੀ ਕਲਪਨਾ, ਮੌਲਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਰਹਿਣ ਢੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਜੋ ਰੂਪ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਨ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਮਹਿਜ਼ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸਨ, ਬਹੁਪਾਸਾਰੀ ਅਤੇ ਬਹੁਰੰਗੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ। ਉਹ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ, ਗੁਰਬਾਣੀਵੇਤਾ ਸਨ, ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਸਨ, ਖੋਜੀ ਸਨ, ਰਾਜਨੀਤੀਵੇਤਾ ਸਨ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਨ। ਰਿਆਸਤ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ) ਦਾ ਇਕ ਅਤਿ ਸਾਧਾਰਨ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਮਿੱਠੇਵਾਲ ਜਿਥੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਫਰਵਰੀ, 1923 ਈ: ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਦੀਖਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਵਿੱਦਿਆ ਲਾਹੌਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ 1945 ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਵਧੇਰੇ ਗਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਡੇਰਿਆਂ, ਆਸ਼ਰਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਟਕਸਾਲੀ ਗਿਆਨੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਪਾਸ ਡੂੰਘਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਜਰਬਾ ਸੀ, ਮੌਲਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ਕਹਿਣ ਢੰਗ ਸੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ਹਉਮੈ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿਆਣਪ ਵਾਲੀ ਹਲੀਮੀ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ, ਲੋਕ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਲੋਕ ਸਿਆਣਪਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ।

‘ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ’ ਘੁਮੱਕੜ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਰੰਪਰਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਗਲਪ ਬਿੰਬ ਹੈ, ਇਲਮ ਦਾ ਵਗਦਾ ਦਰਿਆ ਹੈ, ਅਮਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ, ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਹੈ, ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਹੈ, ਮੈਗਨਮ ਓਪਸ (Magum Opus)ਹੈ। ਇਸ ਲਾਜਵਾਬ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ‘ਗ੍ਰਾਮ ਵੇਦ’ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਸੰਦਲੀ ਸ਼ਰਬਤ ਦਾ ਗਲਾਸ। ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬਰਟੈਨਿਕਾ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਥਵਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਿਰਤ(Classic in Punjabi Literature) ਸਵੀਕਾਰਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਠੇਵਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਾਲਵੇ, ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰੰਗੀਨ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਕਾਮਯਾਬ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਸਨ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਲੋਕ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਫ਼ਾਦਾਰ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਕ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਸੁਮੇਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਆਲ੍ਹਾ ਦਰਜੇ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਰੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਅਹਿਮ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਮੁੰਦਵਣੀ’ (2003) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। 1990 ਵਿਚ ‘ਇਤਿਹਾਸ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ-ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਭਾਗ’ 668 ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀਕਾਰ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਇਕੱਤਰ ਸਮੱਗਰੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।
ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ। ਤੀਸਰੇ ਪਾਸੇ ਲੋਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ। ਇਹ ਸਭ ਵਚਿੱਤਰ ਸਮਨਵੈ ਹੈ। ਉਹ ਸਫਲ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਸਨ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਸਨ, ਜਗਿਆਸੂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦਲੀਲ ਵੀ ਸੀ, ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਵੀ। ਉਹ 1956 ਤੋਂ 1962 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਹੇ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਉਹ ਸਫਲ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਨ। ਨਵੰਬਰ, 2006 ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। 17 ਜਨਵਰੀ, 2007 ਨੂੰ ਆਪ ਆਪਣੀ ਸੰਸਾਰਕ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਕਰ ਗਏ।

From Website

Daily Ajit, Jalandhar, February 24, 2011

Giani ji’s birth anniversary

February 24 is a very special day for us, it is the day when Giani Gurdit Singh ji was born in 1923. He is no longer with us, and we miss him, even as we still feel his presence in our day-to-day lives.

Here is a picture gallery of his life and times:

Today, the Punjabi daily Ajit, published an article on Papa by Dr D B Rai on its editorial page. Please click here to read it or here to read the e-paper version.

Those who read English may like to read an article on Papa that I wrote after he passed away on 2007. Please click here to read it.

Doordarshan had made a documentary on Giani Gurdit Singh ji. Please click here to see it These are the links to the second and third part of the documentary.

In 2008, we released Giani Gurdit Singh 1923-2007. Please click here to read a report of the event.

Here are some photographs of the book release function:

Discussion on Giani Gurdit Singh’s Mera Pind

Doordarshan Jalandhar organised a discussion on Giani Gurdit Singh’s Mera Pind, the classic which is in its 50th year of publication.
The discussion was compeered by Dr D B Rai, who teaches Punjabi at Jalandhar.
Prof Rajpal Singh, President Punjab Sahit Akademi, Punjab, and Roopinder Singh were the other panellists. It was first broadcast on February 7, 2011.
The video has now been put online: